Minn hawn u minn hemm

minn Dott. Francis X. Sammut

Dwar is-serra: - Hemm hafna speci ta' kaktus u sukkulenti ohra li jistghu jitkabbru barra, izda certu speci fini zgur li jridu l-kenn ta' serra. Meta nkunu sa naghmlu xi serra noqghdu attenti li jkollha puzizzjoni tajba fejn tara l-aktar xemx u jkollha bizzejjed bibien u twieqi biex l-arja ticcirkola tajjeb. Ghall-istruttura l-ahjar materjal huwa l-aluminju u l-ahjar materjal ghall-gheluq huwa l-hgieg jew il-polycarbonate. Is-serra naghmluha mdaqqsa mill-ewwel ghaliex inkella jigrilna li wara ftit nindunaw li bix-xtieli li tellajna s-serra saret zghira wisq. Ma ninsewx li jekk irridu nigbru z-zerriegha, irridu mill-anqas zewg xitliet minn kull speci u naghmlu ahjar jekk flok tnejn inzommu tlieta biex naghmlu tajjeb ghal xi telf li jista' jkollna. Barra minn hekk irridu nahsbu ghal meta x-xtieli jikbru u jibdew jiehdu hafna aktar spazju minn meta jkunu zghar. Ma ninsewx lanqas li x-xtieli jridu spazju addattat bejniethom, kemm biex ikun hemm cirkulazzjoni ta' arja li hija importanti ferm ghall-kultivazzjoni tajba, kif ukoll biex jaghtu dehra sabiha fl-ghajn. Fil-kaz tal-kaktus bix-xewk twil dan l-ispazju huwa aktar importanti ghaliex inkella dan ix-xewk jibda'diehel f'xulxin.

Irridu nahsbu wkoll f'xi forma ta' shading ghax-xhur tas-shana. Ghandna kemm ghandna bibien u twieqi fis-serra dawn m'humiex bizzejjed ghax-xemx qalila tas-sajf Malti, u anke l-aktar kaktus xieref jista' jinharaq jekk is-serra ma jkollhiex shading. Shading jista' jkun xi forma ta' tibjid li bih inbajdu l-hgieg tas-serra (Il-polycarbonate qatt m'ghandu jitbajjad ghaliex dan jidhol go fih u ma jkunx jista jitnehha sewwa.) jew xi shade-cloth apposta ghal din il-haga. It-tibjid irid jitnehha fix-xitwa u din xi kultant tkun bicca xoghol iebsa l-aktar f'certu postijiet bhas-saqaf li ma jkunx jista' jintlahaq sewwa. L-ahjar huma purtieri ta' 50% shade-cloth mas-serra kollha li jigri fuq ir-rails jew wires. Dawn il-purtieri jitpoggew f'Marzu jew qabel meta x-xemx tibda tkun qawwija u jitnehhew ghax-xitwa. Irridu noqoghdu attenti li nixtru il-50% shade-cloth u mhux xi tip iehor. Dan qieghed nghidu ghaliex hemm ukoll 75% u 90% shade-cloth li m'humiex tajbin ghall-kaktus ghaliex idelllu wisq.

Il-qsari ta' gos-serra ghandn naghzluhom ta' ghamla uniformi. Ma nhalltux qsari tal-plastik ma' qsari tal-fuhhar. Jekk sa naqbdu bil-qsari tal-plastik is-suwed ma ndahhlux qsari lewn it-terrakotta u jekk nuzaw qsari kwadri ma ndahhlux ukoll dawk tondi. Fejn nistghu nuzaw tahlita ta' kompost uniformi, biex ma jkunx hemm diffikultajiet fit-tisqija bhal meta certu qsari jinxfu qabel ohrajn. Meta ndahhlu xtieli godda nnehhulhom il-kompost li gew fih u nxettluhom fit-tahlita taghna. Fl-istess hin li naghmlu dan, nezaminaw l-gheruq ghal xi mard.

Is-serra ghandna nzommuha dejjem nadifa u ma nohdux il-vizzju li nwaddbu l- imbarazz jew xtieli mejtin taht l-ixkaffar. Dawn jaghtu aspett ikrah u jistghu wkoll ixerrdu l-mard max-xtieli l-ohra.

Dwar it-Tisqija: - It-tisqija fis-sajf trid issir spiss; bejn wiehed u iehor kull ghaxart ijiem fil-kaktus u ftit aktar spiss fis-sukkulenti l-ohra, l-aktar dawk bil-weraq kbir. It-tisqija tista' ssir minn taht jew minn fuq. Ma nistghux insaqqu minn taht il-hin kollu, ghaliex l-imluha ta' l-ilma u tal-fertilizant li naghtu titla' fil-wicc u taghmel skorca li taghlaq l-arja lill-gheruq. Irridu ghalhekk daqqa nsaqqu minn taht u daqqa nsaqqu minn fuq. Meta nsaqqu minn fuq kemm jista' jkun naraw li ma nxarrbux il-kakti li fihom hafna suf jew li ghandhom ic-cephalium. Ic-cephalium huwa tahlita ta' suf, lanzit u materjali ohra li jzommu hafna ilma go fihom. Jekk ic-cephalium jixxarrab jista' jikkaguna t-tahsir. Dan qieghed nghidu ghaliex jiena stess gieli b'aljenazzjoni xarrabt ic-cephalia tal-Melocacti u wara ftit jiem jibdew jithassru sewwa sew minn madwar ic-cephalium. Nisthajjel li tghiduli "Fl-abitat dawn jixxarrbu bix-xita u ma jigrilhom xejn" Dan huwa veru, izda fil-ftuh ta' l-abitat dawn malajr jinxfu, filwaqt li fl-arja maghluqa ta' serra, kif ukoll bl-umdità gholja li kemm-il darba jkollna, dawn l-ispeci jdumu ma jinxfu u dan jista' jgib it-tahsir u t-tinwir.

Bhala regola generali l-kaktus ma jissaqqiex fix-xitwa, izda jiena sibt li certi kakti bhall-Melocactus, Discocactus u Notocactus jekk fix-xitwa ma jissaqqew xejn, joghlbu u jitqaxqxu hafna u mbaghad idumu biex jigu f'taghhom. Meta bdejt naghtihom xi ftit ilma fix-xitwa dawn zammew forma sabiha. Hawn ma rridx niftiehem hazin. L-ilma li naghtu jrid ikun fi kwantità zghira, kemm il-kompost jinzamm niedi u din it-tisqija naghmluha filghodu f'xi gurnata sabiha u bix-xemx u jsir biss, bejn wiehed u iehor, darba fix-xahar.

Dwar il-Bexx: - Biex inzommu x-xtieli taghna b'sahhithom irid isir il-bexx. Darba kont ghand grower fl-Olanda u x-xtieli li kellu fis-serra kienu kollha morda b'kull xorta ta' mard. Wara skoprejt li dan ir-ragel kien jibza' mill-bexx u ma kien ibixx qatt. Qabel ma nbixxu rridu niehdu l-prekawzjonijiet kollha: Nilbsu qmis bil-kmiem twal, nilbsu ngwanti tal-lastiku, nilbsu l-maskra apposta, nifthu l-bibien u t-twieqi tas-serra kollha u wara l-bexx niehdu banju u ma nersqux fis-serra ghall-anqas sa jumejn wara. Dan il-bexx irid isir kemm biex inbieghdu l-mard mix-xtieli taghna, kif ukoll biex infejquhom meta jimirdu. Jiena anke meta m'hemmx mard fis-serra, inbixx mill-anqas darbtejn fis-sena b'fungicida u b'insetticida sistematiku imhalltin flimkien. Dawn jidhlu fic-cirkolazzjoni tax-xtieli u jipproteguhom ghal zmien twil. Jekk imbaghad ikollna l-mard irridu nbixxu aktar spiss sakemm il-mard infejquh ghal kollox.

Dwar iz-zrigh: - Kemm-il darba smajna tahditiet fuq iz-zrigh tal-kaktus u tas-sukkulenti l-ohra. Nafu li wiehed mill-aktar sistemi uzati huwa dak li npoggu l-qsari biz-zerriegha go borza tal-plastik. Din hija sistema ta' zrigh tajba ghaliex qieghda taghti mikro-klima tajba u ghandna qisha serra fic-cokon fejn generalment wara l-ewwel tisqija ma jkunx hemm bzonn ta' tisqija ohra ghaliex l-istess fwar ta' l-ilma li jitla' minn gol-kompost jerga' jinzel minn mal-borza u jzomm umdità uniformi. L-uniku ntopp huwa kemm-il darba jigri li billi jkollna ilma zejjed, fil-wicc tal-kompost titrabba skorca ta' haziz li tghatti u toqtol xtieli bhal dawk ta' l-Aztekium, Strombocactus, Blossfeldia u speci ohra li jibqghu zghar u jimxu bil-mod hafna. Ironikament dawn huma l-ispeci li ghaliex huma difficli u jimxu bil-mod l-aktar li ghandhom bzonnn gheluq fil-borza fit-tul u ghalhekk aktar hemm cans ta' dan il-haziz li joqtolhom u jidfinhom. Is- soluzzjonijiet ghal din il-problema huma dawn :-

• L-ilma jrid ikun jew ilma distillat jew ilma ta' l-air-conditioner jew tad-dehumidifier - l-ilma tal-bir, jekk ma nghalluhx, mhux tajjeb, ghaliex dan jingabar minn fuq il-bjut u ghalhekk ikollu hafna spori tal-haziz.
• It-tisqija tal-qsari taz-zerriegha ma tridx tkun tali li tissatura l-kompost bl-ilma. Jew insaqqu l-kompost minn fuq b'xi bexxiexa rqiqa qabel nizirghu z-zerriegha jew jekk sa nsaqqu minn taht, wara li nnehhu l-qasrija mill-ilma, nhallu l-ilma tal-qasrija jiskula ghal xi saghtejn qabel ma ndahhluha fil-borza biex ma ndahhlux ilma zejjed.
• Ma npoggux il-boroz f'dawl qawwi, ghaliex dan jiffavorixxi l-kobor tal-haziz.
• Nispezzjonaw il-boroz ta' spiss biex jekk naraw li l-wicc beda jihdar inroxxu ramel ta' xi zewg millimetri hxuna hafif, hafif qisna qeghdin inroxxu l-bzar. Dan jaqta' l-arja lill-haziz u ghal zmien ma jibqax jikber.

Dwar it-tilqim: - Smajna u qrajna hafna wkoll fuq it-tilqim tal-kaktus u tas-sukkulenti l-ohra u m'hinix se nidhol fit-teknika tat-tilqim (Fuq dan is-suggett ara l-artiklu tieghi stess fil harga tal-magazine taghna tas-sena l-ohra - pagna 15 sa 20). Irrid nghid l-ewwel nett li t-tilqim mhux kapricc. Hadd m'ghandu jahli z-zmien u l-materjal biex ilaqqam speci li jimxu sewwa fuq gheruqhom. B'dan kollu certi speci delikati ma jikbrux sewwa fuq gheruqhom u jekk ma jitlaqqmux hemm cans kbir li jintilfu. Niedu bhala ezempju l-Blossfeldia. Huwa difficli ferm li zzomm Blossfeldia fuq gheruqha. Tghiduli imma fl-abitat fuq gheruqhom ikunu dawn. L-ewwelnett Blossfeldia matura taghmel efuf ta' zerriegha fi stagun wiehed, izda minn dawn l-eluf huma wahdiet biss li jinbtu, jghixu u jimmaturaw. Dan ghaliex barra li l-Blossfeldia ma tantx taghmel gheruq b'sahhithom, trid ukoll ambjent specjali biex tghix. Dawn il-kakti generalment insibuhom f'xi qasma fil-blat f'postijiet fejn ma tigix xemx diretta fuqhom. Mela hemm ghandhom it-tira tal-blat, l-ilma jiskula malajr u ghandhom il-frisk. Dawn huma sitwazzjonijiet li ma nistghux nipprovduhom malajr fis-serra. Kif digà ghedt, jekk se npogguhom f'borza tal-plastik, b'din il-haga nkunu lhaqna nofs l-iskop; dak ta' l-umdità, izda dwar ic-cirkolazzjoni ta' l-arja li dawn ix-xtieli maturi jinhtiegu, borza maghluqa ma taghtihiex.

Kif ahna fuq is-suggett tat-tilqim irrid inghid li fil-kotba jezistu hafna skorrettezzi u l-ghajb hu li hafna drabi l-awturi jikkupjaw lil xulxin u l-izbalji joktru. Huwa tajjeb hafna li ahna naqraw kotba dwar id-delizzju taghna imma ma rridux nibilghu kollox, izda rridu nesperimentaw ahna wkoll. Naghti xi ezempji: Jinghad f' certi kotba li l-Obregonia ma titlaqqamx, izda dan m'hu veru xejn. Jinghad ukoll li biex is-seedling titlaqqam b'success hemm bzonn li din ikollha xi xewk jew xi areoli jidhru. Din m'hix veru lanqas. Meta jiena bdejt inlaqqam is-seedlimgs tal-Blossfeldia dawn kienu ta' millimetru jew anqas u ta' dan ic-cokon mhux talli ma kellhom l-ebda sinjal t'areoli izda li kieku s-seedling ma jkollhiex xi gherq zghir jidher, lanqas tkun tista' tghid fejn qieghda l-qalba. Ta' dan id-daqs jiena laqqamt ghadd kbir fuq il-Pereskiopsis u dawn fil-parti l-kbira taghhom hadu sewwa. L-istess jinghad li seedlings zghar ma jitlaqqmux fuq Trichocereus maturi imma li l-ewwel is-seedlings jitlaqqmu fuq xi Pereskiopsis imbghad meta t-tilqima tikber, fis-sena ta' wara, tista' titlaqqam fuq xi Trichocereus, dan minhabba li l-Pereskiopsis mhix meqjusa bhala stokk permanenti. Jiena s-sena l-ohra laqqamt seedlings ta' sitt gimghat direttament fuq it-Trichocereus li kont tellajt miz-zerriegha sentejn qabel. Huwa veru li biex tlaqqa' l-vascular point ta' seedling mal-vascular bundle ta' l-istokk hija haga delikata hafna izda dan jiena ghamiltu b'rizultati tajbin hafna. Mela b'hekk iffrankajt li naghmel tilqim doppju. Iffrankajt li kull sena noqghod intella' l-Pereskiopsis bil-bicciet, u barra minnhekk it-tilqim ma hax ix-xokk doppju ta' tilqimiet kwazi f'sena wahda.

Il-passatemp taghna huwa passatemp sabih hafna, ghaliex hemm sfida l-hin kollu, sfida li rridu nzommu x-xtieli taghna hajjin, li joktru u jaghmlu l-fjuri u l-frott. Dan huwa passatemp li jaghti hafna lok ukoll ghall-esperimenti interessanti li bihom jista' jkollna rizultati ahjar fil-kultivazzjoni tax-xtieli taghna.

Donated by the Cactus & Succulent Society visit Cactus and Succulent club website