Ix-xtieli Kristati
minn Dott. Francis X. Sammut
Kull kwalita ta' xitla tizviluppha mill-qalba taghha, li hija maghmula minn grupp ta' celluli li jiffurmaw bhal centru zghir hafna fil-qalba tax-xitla. Jigri li xi kultant l-izvilupp ma jimxix b'dan il-mod. Ic-celluli tal-qalba flok ma jibqghu jiffurmaw centru tond jiggebbdu u jsiru forma ta' linja u b'hekk l-izvilupp tax-xitla jimxi matul din il-linja. Din il-bidla tidher minn barra wkoll. Il-qalba tax-xitla ma tibqax dik il-ponta fic-centru, izda titwal u hawn nghidu li x-xitla bdiet tikkrista. L-izvilupp tax-xitla jibda jimxi ma' din il-linja u x-xitla tiehu ghamla ta' mrewha. B'aktar zvilupp ix-xifer ta' fuq jibda' jitmewweg u meta jikber izjed, ix-xitla tibda titkebbeb fuqha nnfisha u taghmel hafna tidwiriet u b'hekk issir tixbah forma ta'mohh, jew dik ta'certu qroll.

Geohintonia mexicana forma kristata
Il-fenomenu tal-kristazzjoni ma nsibuhx fil-kaktus biss, izda nsibuh ukoll fis-sukkulenti l-ohra u anke fi xtieli li mhumiex sukkulenti. Xi kultant insibuh anke fil-fjuri tal-kaktus u tas-sukkulenti l-ohra. Meta jigri dan, il-fjura tkun qisha mghaffga mill-gnub u tizviluppa qisha nofs qamar. Ic-Celosia li hija xitla annwali u li mhix kaktus jew sukkulenti ohra, taghmel spiss hafna fjuri kristati u ghalhekk din kemm-il darba nsejhulha Ghallet is-Serduk.
Hadd ma jaf xi jgieghel xitla normali li f'daqqa wahda tibda tikkrista. Saru hafna esperimenti fejn fil-qalba tax-xitla kkawzaw hafna forom ta' hsara. Hsara mekkanika, fejn il-qalba tniggzet bil-labar, jew irrizultat bil-mewt tal-qalba u allura x-xitla bdiet tarmi minn taht, jew irrizultat bi hsara parzjali u x-xitla gieli zviluppat f'zewg irjus; dichotomous division. Minkejja kollox ix-xitla qatt ma kkristat. L-istess gara meta l-qalba kienet ittrattata b'kimici irritanti bhal colchicine jew b'agenti fizici; bhal temperatura baxxa hafna, jew gholja hafna. Saru esperimenti wkoll b'raggi radiu-attivi u sahansitra anke b'raggi laser immirati ghal fuq il-qalba, izda x-xtieli ma kkristaw qatt. Huwa minhabba dan kollu li r-raguni ghaliex kultant xi xtieli jikkristaw baqghet misteru. Biex il-misteru jkompli jikber, zerriegha minn xtieli kristati ma tipproducix xtieli kristati.
Il-kristazzjoni tista' tigri meta x-xitla tkun ghadha seedling ta' ftit xhur, jew tista' tigri f'xitla matura. Hawnhekk irrid insemmi li ghalkemm il-kristazzjoni grat f'zewg xitliet ta' l-istess speci, r-rizultat kien differenti hafna u wiehed bilkemm ikun jista' jemmen li dawn ix-xtieli huma ta' l-istess speci. B'ezempju rrid insemmi kristati tal-Geohintonia mexicana li saru fil-kollezzjoni tieghi. Kont indunajt li seedling tal-Geohintonia mexicana kienet qiedgha tikkrista u din mill-ewwel laqqamtha fuq il-Periskeiposis velutina. Wara sena ergajt laqqamtha fuq it-Trichocereus pasacana. Fl-istess zmien kont laqqamt offsets normali minn xitieli naturali tal-Geohintonia mexicana fuq it-Trichocereus pasacana u minn dawn wahda minnhom ikkristat ukoll. Dik ix-xitla li kkristat meta kienet ghadha seedling baqghat irqiqa, u fil-kristazzjoni inbarmet fuqha nnfisha u saret qisha qrolla. L-ohra li kkristat minn offset matur baqghet hoxna u ffurmat qisha mrewha kbira. Id-dehra ta' dawn iz-zewg xitliet hija differenti ghal kollox.

Mammillaria elagans var. schmollii forma kristata
L-ahjar li l-kristati jitlaqqmu. Jekk ma jitlaqqmux, meta jikbru t-truf tal-kristati jaghfsu 'l isfel fuq wicc il-kompost u jinbezqu 'l barra. Hemm ukoll ic-cans li jekk ma jitlaqqmux li parti li tkun tmiss mal-kompost tithassar bl-istess umdità tal-kompost. Bhala stokk naghzel xi speci ta' Trichocereus twil; bhal ma huwa it-Trichocereus pachanoi, it-Trichocereus bridgesii jew anke bhal ma huwa l-Eriocereus (Harrisia) jusbertii. It-tilqim tal-kristati huwa ehfef mit-tilqim ta' l-ispeci normali, ghaliex fil-kristati l-cambium huwa forma ta' linja twila u huwa aktar facli li tlaqqu mal-cambium ta' l-istokk. Meta llestu t-tilqima, norbtuha bil-lasktu u npogguha xi mkien ghad-dell sa kemm taqbad sewwa.
Kif digà ghedt, xi speci huma mlahhmin u hoxnin hafna. Dawn waqt il-kristazzjoni ma jkunux jistghu jinbarmu u jitrikkbu fuqhom infushom, kif jaghmlu speci rqaq. Dawn jibqghu jikbru forma ta' mrewha. Jigri li meta jizviluppaw hafna, z-zewgt itruf tax-xitla kristata jibdaw jaghfsu minn taht fuq l-istess stokk u x-xitla tibda tohnoq lillha nfisha. Meta jigri dan, irridu naqtghu dawn iz-zewgt itruf barra u mbaghad inlaqqmuhom fuq stokk adattat. Hekk filwaqt li salvajna x-xitla originali milli toqtol lillha nfisha, spiccajna biex issa ghandna zewg xtieli ohra kristati ta' l-istess speci.

Lobivia albispina forma kristata
Irrid nghid ukoll li ghalkemm hafna kristati, l-aktar dawk li jizviluppaw forma ta' qroll jew mohh, jibqghu relattivament zghar, ohrajn li gejjin minn speci robusti bhal ma huma Trichocereus, Espostoa, u Carnegia, jaghmlu crests kbar hafna u ghalhekk meta llaqqmuhom irridu nsibu stokk b'sahhtu u ohxon bizzejjed biex jiflah jiehu l-pis tat-tilqima meta din tikber u tizviluppa sewwa.
Biex naghlaq irrid nispicca billi nheggeg lil shabi biex kull min ikollu x-xorti li jara xi seedling tibda tikkrista l-ahjar li jlaqqamha meta tkun ta' daqs tajjeb. Jekk dak li jkun ma jkunx jaf ilaqqam jista' jghaddiha lil xi hadd biex ilaqqamielu. Din tista' tkun inzertatura unika u huwa cans li ma jridx jintilef.
Donated by the Cactus & Succulent Society visit Cactus and Succulent club website
|