It-tilqim tas-seedlings (ftit hsibijiet u osservazzjonijiet)

minn George Borg Marks

Bhal ma jaghmel kull min jiehu dan id-delizzju bis-serjeta, bdejt inzur kollezzjonijiet ta’ hbieb tieghi. Min kien ilaqqam u min le. L-aktar haga li laqtitni kienet li hafna minn dawk ix-xtieli imlaqqma li kont nara kienu minfuha u b’forma differenti minn dik li kont nistenna. Forsi l-aktar li kont wasalt biex naghmel kien li nipprova nlaqqam biex ma nitlifx xi xitla wara li din tkun tilfet l-gheruq u aktar iva milli le, nitlifa xorta wahda. Ghalhekk, ma nistax nghid li qatt stajt nitkellem hafna fuq dan is-suggett.

Ippruvajt hafna drabi biex inkabbar xtieli li jissejhu difficli u nistqarr li ma tantx kelli xorti tajba ghax kont nitlef wahda wara l-ohra, jekk mhux fl-ewwel gimghat wara li jimbtu, ftit wara. Hafna drabi dan kien jigri ghax kont inkun saqqejthom aktar milli suppost. B’hekk drajt ma tantx insaqqi u wasalt biex bdejt inkabbar ix-xtieli b’mod li tista’ tghidlu ahrax. Izda xorta wahda kont nitlef dawk ix-xtieli difficli.

Minn xi erba’ snin ‘l hawn, iddecidejt li niehu l-parir ta’ shabi d-delettanti l-ohra u nipprova nlaqqam il-kakti ftit wara li jimbtu – is-seedlings, kif jisejjhu bl-Ingliz. Qabel ma wiehed jibda jlaqqam irid ovvjament ikollu zewg xtieli, wahda biex ilaqqam (maghrufa bl-Ingliz bhala scion) u ohra, normalment aktar b’sahhitha u tiflah aktar minn ta’ l-ewwel, biex ilaqqamha fuqha (mgharufa bl-Ingliz bhala stock). Mhux kullhadd jaqbel fuq it-tip ta’ xitla li wiehed ghandu juza bhala stock. L-aktar popolari huma l-Pereskiopsis, Selenicereus grandiflorus, Hylocereus undatus u xi tipi ta’ Echinocereus. Dan ta’ l-ahhar jintuza hafna fl-Ewropa, izda nistqarr li ma tantx jghogobni ghax narah dghajjef. Biex inkun ghidt kollox, dan l-ahhar segwejt idea li tani habib tieghi u laqqamt fuq Echinocereus scheeri v. gentryi. Dan tajjeb ghax ma tantx fih xewk u s’issa kelli hamsin fil-mija success, però ma tantx nista’ nghid wisq aktar ghax l-esperiment ghadu fil-bidu tieghu.

L-aktar stock li laqqamt fuqu huwa l-Hylocereus undatus. Dan huwa stock b’sahhtu, tajjeb ghax ghandu forma partikolari li wiehed jista' jittempra sewwa (jekk nistghu nghidu hekk), tista' tipproducih malajr bil-bicca biex ikollok hafna fuq x’hiex tlaqqam (ghax jaghmel l-gheruq malajr, sahansitra jekk thalli l-parti t’isfel tal-bicciet, wara li tnixxifhom sew, fl-ilma) u jdum tajjeb ghal hafna snin. Huwa ferm importanti li kemm ix-xitla li ser tintuza bhala stock kif ukoll is-seedling ikunu qed jikbru qabel ma ssir it-tilqima u, biex nghinu l-process, it-tnejn ghandhom jissaqqew sew xi tliet ijiem qabel sabiex it-tnejn jintlew sew bl-ilma.

Is-seedling titlaqqam fuq fergha gdida, jekk jista’ jkun, halli din ta’ l-ahhar tkun tista’ tinqata bla hafna tfixkil ghax tkun tarija. Huwa ghalhekk importanti li wiehed jahseb minn sena qabel biex jipprepara dawk ix-xtieli li jkun ser juza bhala stock. Il-parti ta’ fuq tax-xitla li qed tintuza bhala stock ghanda tinqata ftit ‘l isfel mill-ponta u titnehha. Wara, b’xafra taqta hafna li tkun mimsuha bl-alkohol (surgical spirit) halli tkun disinfettata, ghanda tinqata bicca rqiqa ohra u tithalla fil-post sabiex il-qatgha ma tinxifx.

Issa jmiss lis-seedling. Din hija l-aktar parti delikata tal-process kollu ghax is-seedling ser tkun bilfors zghira. L-ahjar seedlings biex jitlaqqmu huma dawk li jkunu ghadhom kemm bdew johorgu l-ewwel xewka jew tnejn u ghalhekk wiehed jista’ jinduna kemm ser ikunu zghar, forsi millimetru jew tnejn dijametru u mhux wisq ikbar mit-tul. Is-seedling ghanda tinqabad b’pinzetta u tinqala minn gol-qasrija fejn tkun inzerghat xi gimghatejn jew tlieta qabel minghajr ma tinghasar. Dejjem b’xafra taqta hafna u li tkun ghada kemm intmeshet bl-alkohol bhal qabel, ghanda tinqata l-parti t’isfel jigifieri ftit ‘l fuq minn fejn jibdew johorgu l-gheruq. Normalment, din tant hija zghira u tant ikolla ilma, li z-zewg partijiet jehlu max-xafra u ghalhekk wiehed ghandu jizgura li, filwaqt li l-parti ta’ l-gheruq titnehha, l-parti li ser titlaqqam tibqa mwahhla max-xafra. B’hekk dan huwa mod hafif biex twassal din il-bicca ferm ckejkna ghal fuq ix-xitla l-ohra minghajr l-uzu tal-pinzetta.

Biex issir it-tilqima, wiehed ghandu issa jnehhi dik il-bicca rqiqa li fadal fuq ix-xitla l-ohra (stock) u malajr kemm jista’ jkun, izerzaq il-bicca tas-seedling li fadal imwahhla max-xafra ghal fuq ic-cirku (jew parti minnu, jekk dan ikun kbir iktar mis-seedling) li jkun hemm fin-nofs tal-qatgha li tkun saret fuq ix-xitla li qed tintuza bhala stock. Hawnhekk ghanda tintuza l-pinzetta b’mod delikat biex ma ssirx hsara. Wiehed irid joqghod attent li is-seedling tkun qeghda ghall-inqas fuq parti mic-cirku minn fejn titla s-sustanza kollha biex b’hekk wiehed ikun zgur li s-seedling tkun tista’ tkompli tiehu s-sustanza minn fuq l-ohra. Tisqija hafifa (jekk ikun hemm bzonn biss) ghanda taghlaq il-process kollu.

Ix-xitla bit-tilqima fuqa ghanda titpogga f’post kenni fejn ma tintlahaqx mix-xemx ghalinqas ghal tlieta jew erba’ gimghat. L-ahjar haga hija li titpogga f’post umdu u mdawwal. Hawn min juza ‘propagator’ ghal dan l-iskop. Dan huwa speci ta’ serra zghira, kaxxa zghira tal-‘perspex’ bi ‘tray’ go fiha u ghatu gholi u trasparenti ukoll, li jintuza apposta biex jitkabbru xtieli miz-zerriegha. Nghid ghalija, ftit negozjati delikati mal-mara u jirnexxili npoggihom fuq il-‘cupboard’ tal-kcina fejn huwa imdawwal u fejn, minhabba t-tisjir, ikun hemm l-umdita’. Wara ftit granet tinduna jekk it-tilqima haditx jew le ghax, jekk ma tihux, din tibda tinxef. F’kazi bhal dawn, m’hemmx x’taghmel hlief li terga tipprova. Wara ftit drabi, wiehed jibda jidra u jkollu success akbar.

B’dan il-metodu, zerriegha li nzerghat f’Mejju, tlaqqmet f’Gunju, u sa Novembru t-tilqima tant kibret li xi whud sahansitra ghamlu l-fjuri. B’hekk wiehed jista’ jinnota li process li normalment jiehu mill-anqas sentejn jew tliet snin, u f’certi kazi aktar, sar f’sitt xhur. Personalment dejjem laqqamt fuq frieghi fil-gholi ghax b’hekk ma tantx ikun hemm cans li twaqqa l-ilma fuq il-post fejn iz-zewg partijiet jiltaqghu flimkien halli dejjem tnaqqas ir-riskju tat-tahsir. Jekk forsi id-dehra ma tantx tintoghgob, il-fergha b’kollox ghandha tista’ tinqata xi ghaxar centimetri ‘l isfel mit-tilqima fir-rebbiegha ta’ wara. Il-qatgha ghanda titnixxef sewwa u, wara li tkun harget l-gheruq, din tkun tista’ tithawwel bhal dawk il-bicciet li soltu jittiehdu fit-tnissil tal-kakti. Il-parti fejn saret it-tilqima m’ghandiex titpogga taht il-wicc tal-hamrija fil-qasrija l-gdida biex b’hekk wiehed jizgura li ma jsirx tahsir ta’ din ix-xitla gdida.

Ta’ min wiehed jghid li t-tilqim m’ghandux isir ghall-gost izda ghandu jsir biss biex wiehed ikun jista’ jkabbar xtieli li jkunu difficli fuq gheruqhom jew inkella biex jitqassar iz-zmien sakemm ix-xitla timmatura peress li din tant tikber bil-mod fuq l-gheruq taghha. B’hekk dawn ix-xtieli jkunu jistghu jitgawdew u jkunu jistghu joffru possibilita ghat-tkattir ghax, minbarra li hafna drabi johorgu hafna frieghi aktar milli kieku kienu fuq gheruqhom, hemm cans li jiddakkru l-fjuri li jaghmlu f’qasir zmien.

Donated by the Cactus & Succulent Society visit Cactus and Succulent club website