It-Tilqim tal-cactus

Minn Dott. Francis X. Sammut

Gieli xi habib kellu xi xitla rari li jixtieqni nlaqqamhielu. Jiena ma tantx naf nghid le, izda meta nara li l-istokk li ikun irid ilaqqam fuqu hu niexef jew xieref hafna, jkolli nghid le ghax ninduna li din d-tilqima mhix se taqbad zgur. Din hi wahda mir- ragunijiet ewlenin ghala tilqim ma jaqbadx. Mela qabel ma nlaqqmu rridu naraw li ghandna stokk b'sahhtu, li jkun qed jikber sewwa u li ma jkunx ilu li ssaqqa. Haga ohra li rridu nahsbu fiha qabel ma nibdew inlaqqmu hija l-post fejn se npoggu tilqim frisk taghna sakemm jaqbad. Il-post irid ikun imdawwal, izda li ma tigix xemx diretta fuqu. Irid ikun ukoll ivventilat u irid ikollu certu grad ta' umdita, imma mhux umdita zejda ghax inkella nirriskjaw il- mard tal-moffa. Ma rridux ninsew li qabel ma t-tilqima tiehu, l-ispeci li nkunu laqqamna ma tistax tiehu ilma, u ghalhekk jekk inpogguha f'post fix-xemx jew fir-rih, dawn l-elementi malajr inixxfuha u t-tilqima ma tihux. Meta jiena nlaqqam it-tilqim gdid ma npoggiehx fis- serra ghaliex is-serer tieghi huma fix-xemx. It-tilqim il-gdid inpoggih go baqqieqi (cold frames) li qeghdin fid-dell tas-sigar tal-gnien, fejn ix-xemx ma tilhaqhomx, izda dawl tajjeb ikollhom dejjem - id- dawl li jiffiltra minn bejn il-weraq tas-sigar. L-ghatu tal-baqqieqi nzommu kemm, kemm imbexxaq biex ikun hemm cirkolazzjoni ta' arja. L-umdita li tinhtieg tigi mill-fatt li jum qabel it-tilqim inkun saqqejt l-istokk u l-evaporazzjoni mill-wicc tal-kompost tipprovdi din l-umdita mehtiega.

Ghaliex Isir it-tilqim
L-iskop tat-tilqim huwa li nipprovdu ghajn ta' sahha lil dik l-ispeci li ghandha bzonnha. Minn hawn johrog li jkun telf ta' zmien li nlaqqmu speci li m'ghandhomx bzonn jitlaqqmu u li jimxu tajjeb fuq gheruqhom. Minn hawn nikkonkludu wkoll li ghat-tilqim irid jintghazel stokk b'sahhtu u li jkun aktar vigoruz mit-tilqima sabiex din tkun tista' tgawdi mis-sahha ta' dan l-istokk.

L-ghanijiet tat-tilqim jistghu ikunu diversi imma nistghu nigbruhom f'erba'gruppi:

A - Biex inkattru u nnisslu xtieli rari. Dan naghmluh fl-interess tal-konservazzjoni.

B - Biex inkattru speci li fin-natura taghhom jimxu bil-mod hafna.

Blossfeldia fechseri
Dawn huma Kaktus li minhabba li jikbru bil-mod ferm ikunu jridu jitlaqqmu kwazi bil-fors.

C - Biex inkattru speci varjegati li m'ghandhomx chlorophyl u ghat-tkattir tal-kristati.

Geohintonia mexicana forma cristata
Ikunu hafna ahjar jekk il-kristati kollha jitlaqqmu biex ikunu ma jmissux ma' wicc il-hamrija.

D - Biex naghtu aspett ta' sigar lil dawk is- suggetti li huma fin-natura taghhom baxxi bhaz-zygocactus U lix- Schiumbergera (Christmas u Easter Cactus).

Peireskiopsis velutina
Xtieli lesti biex fuqhom jitlaqqmu s-seedlings.

A - Hemm certi kakti li bil-mod, il-mod qed isiru rari ghaliex fejn qabel dawn il- kakti kienu qed jigu impurtati mill-abitat naturali taghhom issa, minhabba ligijiet godda tal-post, dan ma jistax isir aktar u ghalhekk il-materjal li ghandna rridu nghozzuh u nkattruh. Hawn qieghed nirreferi ghal speci bhall Aztekium u certi tipi t'Echinocactus, bhal E. horizontalonius.

B - Bicca mill-kakti jimxu bil-mod hafna u jistghu imutu mix-xejn, imqar bi ftit ilma zejjed. Hawn qed nirreferi ghal Ariocarpus, Uebeimannic, Pelecyphora, u Strombocactus. Ohrajn huma soft- bodied u l-gheruq taghhom jithassru mix- xejn. Hawn qed nirreferi ghal certi mammillarji bhall-M. duwei, pectinifera, solisoides, herrerae, u saboce. Dawn biex inserrhu mohhna, ahjar li nlaqqmuhom. Meta nlaqqmu dawk il- kakti li fin-natura jimxu bil-mod hafna barra li nserrhu mohhna li issa ma jmutux ma' l-anqas traskuragni taghna, r-rata li biha jikbru wara t-tilqim hija rata mghaggla hafna. F'sena u nofs xitla mlaqqma ta, l-Atiocarpus kotschoubeyanus var. macdowellii rabbiet hafna offsets li flimkien kienu ta' diametru ta' aktar minn 60 mm., u sahansitra ghamlet il-fjuri. Iz-zerriegha kienet inzerghet f'Marzu. Ghall-ahhar t'April kont laqqamt is-seedlings fuq il- Pereskiopsis velutina. F'April tas-sena ta' wara ittrasferejt it-tilqima fuq it- Trichocereus pasocana u f'Luiju ta' l-istess sena kelli l-fjuri. Filwaqt li din ix-xitla zviluppat b'dan il-mod ta' l-ghageb, shabha s-seedlings l-ohra li thallew fil- mixtla bla ma tlaqqmu, kienu ghadhom intietef hdejha, biex ma nghidx li bicca minnhom kienu mietu wkoll.

C - Kakti bhal Gymnocalycium ....'hcnovichii cv. Hibotan, li tilfu l- chlorophyl u spiss narawhom b'hafna kuluri - ahmar, orangjo, roza, isfar jew kannella - jistghu jghixu biss jekk jitlaqqmu. Il-chlorophyl li bih ix-xitla tiehu l- energija mid-dawl tkun nieqsa f'dawn l- ispeci u biex jghixu jridu jitlaqqmu fuq stokk normali biex il-chlorophl ta' l-istokk jaghmel tajjeb ghad-deficenza tax-xitla.

Insibu wkoll li certi kakti jsiru kristati u meta jigri dan ma jibqghu jixbhu xejn lix-xitla ta' l-istess speci li tizviluppa normali. Il-qalba ta' kaktus normali hija l-ponta fin-nofs minn fejn tikber. Meta x-xitla tikkrista din ma tikbirx minn ponta, imma minn faxx Imbaghad meta tizviluppa izjed, dan il- faxx jitghawweg u jitmewweg u l-ispeci kemm il darba ssir qisha mohh. Dawn l- ispeci kristati l-ahjar li nlaqqmuhom fuq xi tip ta' cereus addattat biex nixxuxxaw l- ispeci minn wicc il-kompost. B'hekk nistghu ngawduha ahjar u meta x-xitla ma tmissx ma' wicc il-hamrija inqas hemm riskju ta' tahsir.

D - Iz-Zygocactus u lix-Schiumbergera huma fin-natura taghhom baxxi u mdendlin mal gnub tal-qasrija. Biex dawn jitgawdew izjed, dawn l-ispeci kemm-il darba jitlaqqmu ftit fil-gholi biex jinghataw aspett ta'sigar.

Tipi ta' stokk
Jiena hawn ser naghti tipi ta' stock li issa ili nuza hafna u li dejjem qdewni sewwa. Naf li xi hbieb tieghi ghandhom preferenzi ohrajn li mhux bil-fors jaqblu ma' l-ghazliet tieghi. Ghat-tilqim tas- seedlings jintuzaw il-Peireskiopsis, - is- Selenicereus u l-Hylocereus. Jiena nsib il- Peiresklopsis l-ahjar ghal-mod mghaggel li fuqha jikber it-tilqim u ghall-facilita li bih jistghu jittiehdu mijiet ta' bicciet ghat- tkattir minn ftit xtieli maturi. Pero, hawn irrid nghid li kemm il-Peirespiopsis kif ukoll is-Selenicercus u l-Hylocercus huma stocks temporanji u ghandhom jintuzaw biss ghal zmien sena jew l-aktar sentejn biex fuqhom inkabbru s-seedlings u wara rridu nittrasferixxu t-tilqim fuq stock aktar permanenti. Dan ghaliex biz-zmien lis- stock temporanju jmur lura u l-ispeci li tkun fuqu ma tibqax tizviluppa kif imiss. Bhala stock aktar permanenti jiena nuza diversi speci tal-genus Trichocereus, fosthom it-T. pachanoi, pasacancy, terschekii, macrogonus, u fulvillanus. It- tilqim fuq dawn l-ispeci jzomm l-aspett naturali tieghu.

Aztekium hintonli forma mostrstruosa
Speci ohra li tmur ahjar jekk titlaqqam.

Joghgobni hafna wkoll bhala stokk l- Etiocactusjusbertii. Tilqim fuq l-Echinopsis m'ghadnix naghmel minhabba n-numru kbir ta' offsets li johorgu minn taht it- tilqima u li jkunu jridu jitnehhew il-hin kollu. Il-Myrtillocactus geometrizans, ghalkemm barra minn Malta jintuza hafna, ma joghgobnix, ghaliex l-ispeci li jitlaqqmu fuqu jintefhu u jitilfu l-forma naturali taghhom.

Meta u kif inlaqqmu
It-tilqim irid isir fiz-zmien shun tas-sena, ghaliex huwa f'dan iz-zmien li kemm l- ispeci li nkunu se nlaqqmu kif ukoll l-istokk ikunu qeghdin jikbru sewwa u ghalhekk hemm l-akbar cans li jaqbdu. Jiena nibda nlaqqam f'Mejju u nieqaf fl-ahhar t'Ottubru. Hawn irrid nghid li meta anke fix-xhur tax-xitwa gieli ndunajt b'xi kaktus li qed tibda tithassar minn taht, kemm-il darba hadt ir-riskju u laqqamt fix-xitwa b'success. Pero wiehed irid jiffhem li dawn huma eccezzjonijiet.

Il-mod kif inlaqqmu l-kaktus nistghu naqsmuh f'zewg kategoriji

1. It-tilqim tas-seedlings.
   
2. It-tilqim ta' speci maturi (e.g. offests etc.).

It-tilqim tas-seedlings
Kif ghedt qabel il-preferenza tieghi ghal dan it-tip ta' tilqim huwa fuq stokk tal- Peireskiopsis velutina. Il-bicciet tal- Peidskiopsis li jkunu xi 154 cm., twal inlestihom minn gimghat qabel. Inpoggihom f'tahlita ta' kompost u perlite, nofs b'nofs. F'zmien gimgha dawn ikollhom hafna gheruq u allura mbaghad inxettilhom wahda, wahda fi qsari zghar. Iz-zerriegha ta' l-ispeci li se titlaqqam tkun inzerghet f'April u wara tliet gimghat li tkun nibtet jiena nlaqqam dawn is-seedlings fuq il-Peireskiopsis.

It-teorija tat-tilqim- hija li nlaqqghu l- vascular cambium ta' l-ispeci ser inlaqqmu ma' dik ta' l-istokk. Meta naqsmu xitla tal-kaktus mill-wisa' taghha, naraw li fin-nofs hemm cirku. Dan huwa l- vascular cambium, - u jekk nittawlulu b'lenti, naraw li huwa fformat minn hafna tikki zghar li kwazi jmissu ma' xulxin. Din hija s-sistema cirkulatorja tax-xitla li biha ttella' l-ilma u l-minerali mill-gheruq u li minnha wkoll tnizzel lejn l-gheruq l-ikel li nhadem gox-xitla. Issa fit-tilqim ahna rridu nlaqqghu l-vascular cambium tax- xitla li se nlaqqmu mal-vascular cambium ta' lis-stock. Il-process jinhass ikkomplikat, izda fil-prattika huwa hafif hafna. M'ghandniex ghalfejn inlaqqghu z-zewg crieki tal-vascular cambium id-dawra kollha, izda hemm bzonn li cirku minnhom imiss ma' l-iehor f'xi post biex it-tilqima tiehu.

Fit-tilqim tas-seedlings, it-tilqima trid issir fl- aktar post tari ta' l-istokk, igifieri kemm, kemm, l-isfel mill-qalba. Hawnhekk irrid nghid li fil-Peireskiopsis il-vascular cambium m'huwiex f'nofs iz-zokk preciz, imma qieghed mixhut aktar il barra. Ghalhekk meta npoggu t-tilqima ma rridux inpogguha fin-nofs taz-zokk, imma rridu ngenbuha kemxejn biex il-vascular cambium imissu u t-tilqima tiehu.

It-tilqim tas-seedlings isir hekk: Biex issir il- qatgha l-ahjar li tintuza hija blade tal- lehja, ghaliex din taqta' hafna, hija rqiqa hafna u wara sessjoni ta' tilqim tista' tintrema u tinbidel m'ohra. Skieken ma jintuzawx ghal dan ix-xoghol irqiq u lanqas is-surgical blades ghax dawn m'humiex irqaq bizzejjed u jistghu jghaffgu s-seedling waqt il-qtugh. Il- blade trid titnaddaf fl-ispirtu ma' kull qatgha u ma trid tmiss ma' mkien biex tibqa' sterilizzata. Ma ninsewx li hawn qed nittrattaw ma' seedlings zghar ta' xi 3 gimghat li qishom buzzieqa zghira mimlija bl-ilma u li jistghu jinfettaw ruhhom mix-xejn. Wara li nnaddfu l-blade bl- ispirtu naqtghu l-bicca ta' fuq tal- Peireskiopsis, qisu xi 10 mm 'l isfel mi1- qalba. Issa naqilghu s-seedling mill-mixtla, innaddfuha u nfarfruha sewwa mill- kompost. Inpogguha fuq xi haga nadifa, bhal nghidu ahna, bicca njama zghira. Inzommu s-seedling ma' l-injama hafif, hafif, kemm ma ticcaqlaqx Ulabel tax- xitla u naqtghu s-seedling bix-xafra. Id soda hija importanti l-aktar meta nlaqqmu seedlings ta' l-Aztekium u tal- Blossfeldia li dawn kemm-il darba jkunu daqs millimetru. Il-qatgha trid issir f'daqqa wahda u rridu nevitaw li x-xafra nuzawha qisha serrieq. Meta l-qatgha ssir , ir-ras tas-seedling tibqa' mwahhla max-xafra minhabba l-ilma li johrog mill- qatgha. Issa inressqu s-seedling lejn il- qatgha tal-Peireskiopsis u nzerzquha bil- mod minn fuq ix-xafra ghal fuq lis-stock. Ma ninsewx ingennbu lit-tilqima jekk qed nuzaw il-Peireskiopsis bhala stock, dan minhabba r-ragunijiet li semmejna qabel. Huwa importanti li t-tilqima naghmluha fl- anqas hin possibbli ghaliex jekk indumu hafna, il-qatghat jinxfu u t-tilqima ma taqbadx. Meta nlestuha naghmlulha label bl-isem ta' l-ispeci u d-data ta' meta laqqamnieha. Imbaghad impogguha f'post ghall-frisk fejn ix-xemx ma tilhaqhiex. Kif innotajtu fit-tilqim tas- seedlings rbit u pizijiet ma jidhlux. F' anqas minn gimgha inkunu nafu jekk it- tilqima qabditx jew le. Jekk tkun qabdet, it-tilqima tibqa'minfuha u iebsa. Jekk ma tkunx qabdet, it-tilqima tirtab u tibda titkemmex. Wara xi ftit granet li ssir it- tilqima l-istokk jibda johrog rimi minn taht u dawn il-bghula rridu nnehhuhom il-hin kollu, ghaliex inkella huma jiehdu s- sustanzi minflok it-tilqima.

Mammillaria hernandezii
Din hija speci ckejkna li tikber bil-mod hafna.

It-tilqima tithalla fuq il-Peireskiopsis ghal xi sena u mbaghad fir-rebbiegha ta' wara ghandna zewg ghazliet. Nistghu l-ispeci li laqqamna u li issa tkun kibret sewwa, naqtguha minn ma' l-istokk, innixfu l- qaghta ghal ftit jiem u mbaghad ingeghluha xxenxel. L-ghazla l-ohra hija li nergghu nlaqqmuha fuq stokk izjed permanenti, bhal nghidu ahna, stokk tat- Trichocereus.

It-tilqim ta' speci maturi
Hawn l-aktar li tintuza hija t-tilqima fic- catt. Rari hafna jintuzaw tipi ta' tilqim iehor bhal slant grafts u cleft grafts

Ghal dan it-tip ta' tilqim tintuza sikkina b'xafra taqta' hafna. Is-sikkina ma tridx tkun imsadda jew b'xi xifer imtajjar u ma ninsewx li x-xafra tas-sikkina trid titnaddaf bl-ispirtu ma' kull qatgha li ssir. L-ispeci li se nlaqqmu tista' tkun jew it-tilqima li tkabbret minn seedling, xi offset minn xi speci rari, xi offset speci li diga kienet imlaqqma jew il-parti ta' fuq ta' xi speci rari.

It-tilqim fic-catt isir hekk: L-istokk li kif ghedna jrid ikun minfuh u msaqqi minn qabel, jinqata' ftit aktar mill-gholi finali tat-tilqima. It-truf tal-kustilji ta' l-istokk kif ukoll il-gilda ta' madwar il-qatgha jinqatghu barra biex dawn ma imissux mat-tilqima. Jekk dan ma jsirx il-gilda ta' lis-stock tikber il fuq u timbotta t-tilqima 'l barra. Issa naqtghu qata rqiqa mill-parti ta' fuq ta' l-istokk u nhalluha fil-post sakemm nippreparaw l-ispeci li se titlaqqam. Naqtghu l-ispeci li se titlaqqam u nnehhulha dik il-parti tal- gilda li se tmiss mat-tilqima. Noqoghdu attenti li ma mmissux il-parti l-maqtugha ma' mkien. Issa titnehha dik ir-hta irqiqa minn fuq l-istokk u naraw li laqqajna l- vascular cambium tat-tilqima ma' dik ta' lis-stock. Issa rridu nizguraw lit-tilqima ma ticcaqlaqx mill-pozizzjoni li tajnieha billi jew nghabbuha b'xi piz addattat, jew norbtuha bir-rubberbands. IL-lastiku l- ewwel nghadduh taht il-qasrija u mbaghad innizzluh bil-mod il-mod fuq it- tilqima. Biex zgur it-tilqima ma ticcaqlaqx nghaddu lastiku ohra bl-istess mod biex tissallab ma' ta' qabel. Issa npoggu l- label li fuqha niktbu l-isem ta' l-ispeci u d- data tat-tilqima. Il-piz jew il-lastiku innehhuh f'ghaxart ijiem. Jekk it-tilqima tkun qabdet il-qalba malajr tibda' tikber. Jekk it-tilqima ma taqbadx, jew ghax ma laqqajniex il-partijiet sewwa, jew ghax il- qatghat lahqu nixfu qabel ma ghaqqadniehom flimkien, allura t-tilqima tibqa' lura u tista' tohrog xi gheruq li jippruvaw jinzlu 'l isfel ghal go l-istokk. F'dan il-kaz nistghu nippruvaw inlaqqmuha mill-gdid billi naghmlu qatghat godda kemm fl-istokk u kemm fil-bicca li konna laqqamna.

Uebelmannia pectinifera
Din hija speci li dejjem ahjar jekk tkun dejjem imlaqqma.

Jiena naf li hemm xi kollezzjonisti tal- kaktus li dawn il-kakti mlaqqmin jarawhom artificjali u ma joghogbuhomx. Hlief fil-kaz tal-kristati lanqas lili ma joghgobni it-tilqim fl-gholi fejn l-istokk jithalla twil hafna, izda lil dawn l-ispeci mlaqqmin nistghu naghtuhom aspett ta' xitla normali billi meta x-xitla mlaqqma tistabilixxi ruha tajjeb, l-istokk twil jerga' jinqata xi 25 mm 'l isfel mit-tilqima u nhalluh jaghmel l-gheruq mill-gdid. Biex nevitaw it-tahsir meta nxettlu l-ispeci, mal-livell tal-kompost qatt ma ghandu jmiss mat-tilqima, izda bi ftit gravel fil-wicc tal-kompost ix-xitla ma tkunx tidher li hija mlaqqma. B'hekk inkunu qeghdin niehdu l-vantaggi kollha ta' speci mlaqqma minghajr ma nitilfu l-aspett naturali.

It-tilqim tas-Seedling fuq il-Peireskiopsis
Il-qalba tal-Peireskiopsis tinqata' barra u s-seedling li se titlaqqam tinqata' u titpogga fuq il-Peireskiopsis minghajr l-ebda piz jew rbit.

1. L-istokk jinqata' l-gholi li jkun mehtieg.
2. It-truf tal-kustilji u l-gilda tax-xifer tal-qtugh tigi mnehhija biex ma tmissx mat-tilqima.
3. Wara li l-ispeci li se nlaqqmu tinqata', titnehha l-gilda minn tat-tarf tal-qata', u t-tilqima titpogga fuq l-istokk b'mod li l-vascular cambiums jitlaqqghu u tinzamm fil-post b'zewg rubber bands imsalbin.

It-tilqim tas-Seedling fuq il-Peireskiopsis
Il-qalba tal-Peireskiopsis tinqata' barra u s-seedling li se titlaqqam tinqata' u titpogga fuq il-Peireskiopsis minghajr l-ebda piz jew rbit.

Donated by the Cactus & Succulent Society visit Cactus and Succulent club website