|
|
|
|
|
|
|
|
Is-sensi tal-hutBhal kull annimal iehor, il-huta ghandha bzonn tkun taf x’inhu qed jigri madwarha. Il-hut ghalhekk ghandhom bzonn l-ghodda necessarja biex ikunu jistghu jaqdu funzjonijiet bazici tal-hajja bhal ma huma in-navigazzjoni, il-komunikazzjoni, l-attakk, id-difiza u l-lokalizzazzjoni ta’ l-ikel.Bhala ambjent sensorjali (li ghandu impatt akbar fuq is-sensi), l-ilma huwa differenti mill-arja b’diversi modi importanti;
Fil-paragrafi li jmiss se nharsu hafif hafif lejn is-sensi principali tal-hut u lejn kif dawn l-organi tas-sensi jigu adattati biex jiffunzjonaw fid-dinja ta’ taht l-ilma.
Il-vistaL-istruttura ta’ l-ghajnejn tal-hut hija simili hafna ghal dik ta’ annimali vertebri ohra – l-adattazzjoni principali hija l-forma kwazi sferika tal-lenti. Il-hut kapaci jiffukkaw selettivament (billi jghazlu huma stess) fuq oggetti kemm fil-vicin kif ukoll fil-boghod, u l-kapacita ta’ kemm jaraw fil-bod hija generalment determinata mill-pozizzjoni ta’ l-ghajnejn fir-ras. F’hut, bhal per ezempju, in-neon tetras (Paracheirodon innest), l-ghajnejn ikunu fil-genb tar-ras u jipprovdu vizjoni ta' difiza tajba fuq angolu wiesgha fuq kull naha tal-huta. Fil-pike cichlids (Crenicichla lepidota), per ezempju, l-ghajnejn ikunu pozizzjonati iktar il-quddiem u ghalhekk jghinu lill-huta biex tiffoka b’mod iktar car fuq il-priza intenzjonata quddiem il-huta. Hlief f' xi ftit speci ta’ hut, il-vizjoni tal-hut hija limitata barra mill-ilma minhabba li r-raggi tad-dawl f’wicc l-ilma jigu mharbta. Ezaminazzjoni dettaljata ta’ l-istruttura ta’ l-ghajn taghti x’tifhem li l-hut jaraw id-dinja kwazi kwazi kif narawha ahna – f’tahlita glorjuza ta’ diversi kuluri differenti.
Il-mewg tas-smiegh u l-pressjoniBiex jisma’ l-hut iserrah hafna fuq is-sens tieghu tal-hass, li fl-ilma jimmanifesta ruhu taht forma ta’ mewg ta’ pressjoni. Il-hut ghandhom dik li tissejjah sistema ta’ ‘lateral line’ sensittiva hafna u li tikkonsisti f’serje ta’ kanali u hofor ezattament taht il-gilda. Il-kanal principali ta’ din is-sistema ikun ghaddej minn gon-nofs ta’ kull naha tal-huta. Din is-sistema tinjora hsejjes generali u tiffoka fuq hsejjes ta’ frekwenza baxxa li jkunu qed jivvibraw b’1/10 sa 200 ciklu fil-minuta. Il-hut ghandhom ukoll widna interjuri li tigbed frekwenza ta’ hoss iktar gholja (sa 800 ciklu fil-minuta). Is-sistema interna tal-widna ta’ certu speci ta’ hut, bhal ma hija l-karpa hija zviluppata hafna. F’sistemi bhal dawn is-‘swimbladder’ jiffunzjona bhala dak li jircievi u jamplifika l-hoss li jghaddi lejn l-widna interna permezz ta’ serje ta’ ghadam mwahhlin ma’ xulxin li jissejhu ‘the Weberian ossicles’.
L-orjentazzjoniGewwa l-widna interna tal-huta u fi strutturi relatati mill-vicin, wiehed isib ukoll riceveturi li jircievi s-sensi u dawn jghinu lil hut jorjenta ruhu fi tlett dimensjonijiet gewwa l-ambjent akwatiku. L-‘otoliths’ jirregistraw kull caqliqa ‘l fuq li taghmel ir-ras kif ukoll jirrispondu ghall-accelerazzjoni linejari, filwaqt li l-moviment ta’ fluwidu gewwa l-kanali nofs tondi icaqalqu riceveturi li jirregistraw dan dawrien.
Xamm u toghmaIl-hut ghandhom sens specjalizzat li jaghmilhom kapaci jirrispondu ghal kimika li tkun tezisti fl-ilma. Dan is-sens huwa importanti hafna ghall-komunikazzjoni u biex isibu l-ikel. Id-distinzzjoni bejn ‘xamm’ u ‘toghma’ hija difficli – it-tnejn li huma jistghu jigu deskritti ahjar bhala ‘chemoreception’. Jezistu nhawi specjali ta’ chemoreceptors fil-fetha ta’ l-imnieher, imxerrdin fil-halq, madwar ir-ras, u f’xi speci, anki fuq il-gisem. Fil-catfish u loaches, dawn ir-riceveturi tal-kimika u sensors tal-hass huma koncentrati fuq il-mustacci madwar il-halq. Dawn generalment jintuzaw biex isibu l-ikel f’dawl baxx u hafna minn dawn il-hut huma notturni.
ElectroreceptionXi hut, bhal ma huma l-elephant nose tal-familja Mormyrid, juzaw il-linja laterali bhala sistema ta’ electrosensory. Pulsi elettrici li jigu emessi minn xi organu qrib id-denb jibnu bhal riserva elettrika fl-ilma madwar il-huta u r-riceveturi tas-sensi qrib ir-ras huma kapaci li jindunaw b’bidliet anki zghar hafna f’din ir-riserva kawzati mill-avvicinament ta’ hut iehor jew minn affarijiet solidi fil-vicin. Din is-sistema hija uzata ghan-navigazzjoni u biex jinstab l-ikel f’kundizzjonijiet fejn id-dawl ikun baxx.
Sistemi ta’ koordinazzjoni u kontrollIl-koordinament u l-kontroll ta’ processi fizici bhala rispons kemm ghal stimuli esterni kif ukoll interni jsehhu permezz tal-mohh f’kooperazzjoni mas-sistemi nervuzi u endokrini.Il-mohh l-ewwel jircievi u jassimila informazzjoni mill-organi sensorjali u mbaghad jikkoordina u jistimula l-ghagir korret mill-organi approprjati tal-gisem. Il-mohh jintegra wkoll azzjoni ta’ riflessi, bhal ma huma li tiehu n-nifs jew il-funzjoni tal-qalb. Il-mohh huwa wkoll il-post tat-taghlim u tal-memorja. Is-sistema nervuza hija responsabbli ghal bidliet rapidi f’funzjonijiet fizici. Messaggi tan-nervituri huma pulsi elettrici li jivvjaggaw bil-ghagla fis-sistemi ta’ fibri tan-nervi li jkunu ‘insulated’. Nervituri sensorjali igorru messaggi lejn il-mohh, filwaqt li hemm nervituri ohra (motor nerves) li jgorru messaggi mill-mohh ghall-organu li mbaghad ikun irid jirrispondi ghal dak il-messagg. Is-sistema endokrina tiehu iktar fit-tul biex tirrispondi u tirreagixxi. Din is-sistema tikkontrolla l-organi vitali biex jinzamm ambjent intern kostanti. Is-sistema tikkonsisti f’numru ta’ organi endokrini li jipproducu kimici messaggiera, li jissejhu ormoni, li jigru fid-demm sa l-organi li jkun hemm bzonn.
Is-sistema kardjovaskulariIs-sistema kardjovaskulari tifforma sistema ta’ trasport intern li tghaqqad flimkien kull organu u cellula. Din is-sistema isservi wkoll numru ta’ funzjonijiet. Is-sistema kardjovaskulari tikkonsisti f’pompa – il-qalb – li ticcirkola l-fluwidu – id-demm – madwar is-sistema estensiva ta’ pajpijiet tas-sistema ta’ l-arterji, vini u kapillari. Fil-hut, il-qalb hija struttura semplici ta’ erba’ taqsimiet (four-chambered structure) li kull m’ghandha huma zewg valvi. Billi mhiex b’sahhitha hafna, ic-cirkulazzjoni mhiex mghaggla u t-tissues li huma l-boghod mill-qalb m’humiex efficjenti minhabba li jkollhom livell relattivament baxx ta’ ikel u ossignu kif ukoll binja ta’ prodotti hziena. Ir-rata ta’ cirkulazzjoni tista’ tigi mghaggla skond il-bzonn biex tirreagixxi ghall-bzonnijiet ambjentali; ormoni rilaxxjati mis-sistema endokrina jistimulaw il-qalb biex tghaggel iktar u b’hekk titrasporta ammonti ikbar ta’ demm. L-arterji z-zghar jistghu wkoll jinfethu biex titnaqqas ir-rezistenza ghac-cirkulazzjoni tad-demm.Id-demm huwa oggett kumpless – minn 30 sa 50 fil-mija tieghu jikkonsisti f’celluli tad-demm. Hafna minn dawn ic-celluli huma celluli homor li jgorru l-ossignu, filwaqt li l-bqija huma celluli bojod assocjati mas-sistema immunitarja. Il-bqija tal-fluwidu vaskulari – il-plasma – tikkonsisti l-iktar f’ilma, melh u materja ohra li tkun qed tingarr, bhal ma huma z-zokkor (glucose) mehtieg ghal-energija u prodotti hziena (waste products) li jkunu qed jingabru minn madwar il-gisem. Id-darba li jmiss nitkellmu fuq in-nutrizzjoni tal-hut. Donated by the Malta Aquarist Society Club visit MAS club website |
|
